Wispelturige kiezers

Ik moet even ranten over iets waar ik me al sinds de verkiezingsavond kwaad over maak.

Ik heb het over feit dat Nederlandse kiezers tegenwoordig zo ontzettend veranderlijk zijn. Bij de ene verkiezing gaan ze voor D66, bij de andere voor (GroenLinks-)PvdA, bij de daaropvolgende gaan ze naar het CDA, en daarna is het weer D66. Dit is natuurlijk een denkbeeldig patroon, maar ik heb ook een echt voorbeeld: het kiesgedrag van mijn eigen moeder. In 2021 ging ze voor D66, in 2023 koos ze voor het NSC en dit jaar heeft ze weer D66 gestemd (ze wilde heel lang op het CDA stemmen, maar zag daar op het allerlaatste moment vanaf vanwege Bontenbals uitspraken over religieuze scholen die homoseksuele relaties afwijzen). Mijn vader heeft dit jaar niet gestemd, maar in 2021 was het PvdA, en in 2023 NSC. Ook lekker wispelturig, dus.

Tijd voor een begrip en wat cijfers. Politicologen spreken van electorale volatiliteit als er bij een bepaalde verkiezing veel zetels van partij wisselen. Het Nederlandse electoraat is de afgelopen decennia een stuk volatieler geworden. Die volatiliteit kun je meten door de verloren zetels van alle verliezende partijen bij elkaar op te tellen (alternatief: de gewonnen zetels van alle winnende partijen bij elkaar optellen). Dat heb ik even gedaan. Een grafiek:



In deze grafiek zien we twee dingen. Ten eerste, de electorale volatiliteit is al hoog sinds de jaren 90. Waar in 1989 slechts acht zetels van partij wisselden, deden 34 zetels dat in 1994. De volatiliteit is daarna nooit meer gedaald naar het niveau van de jaren 80. Ten tweede, de afgelopen twee verkiezingen kenmerkten zich door wat ik hypervolatiliteit zou willen noemen. De verkiezingen van 2023 spanden zelfs de kroon: nog nooit wisselden er zo veel zetels (maar liefst 54!). In 2025 daalde dat aantal licht, maar het lag nog steeds slechts twee zetels onder de enerverende verkiezingen van 2002, waarbij 46 zetels stuivertje wisselden.

Nu is de vraag: is deze verhoogde beweeglijkheid onder de kiezers een probleem?

Ik zou zeggen van wel. Hogere volatiliteit van kiezers kan namelijk ook hogere volatiliteit van beleid betekenen, en laat het land daar nou totaal geen baat bij hebben. Bedrijven, bijvoorbeeld, houden niet van een veranderlijke overheid. Ze hebben veel liever een overheid die gedurende een lange periode ongeveer hetzelfde beleid voert – bijvoorbeeld op het gebied van de vennootschapsbelasting – want dan kunnen ze de verwachte winst uit investeringen met meer zekerheid berekenen.

Let op de formulering van de tweede zin in bovenstaande alinea: Hogere volatiliteit van kiezers kan namelijk ook hogere volatiliteit van beleid betekenen. Is dat ook zo? Laten we de samenstelling van de kabinetten sinds de jaren 80 eens onder de loep nemen:



Kijkend naar de tabel moet ik toegeven dat het qua volatiliteit van beleid wel mee lijkt te vallen. We hebben de afgelopen decennia weinig premiers gehad, want elke premier zat er lang. Bovendien schommelde de kabinetsoriëntatie nauwelijks. In nagenoeg elk kabinet zat wel een partij die ook al deel uitmaakte van het vorige kabinet. Genoeg continuïteit dus.

Maar de wispelturigheid van kiezers laat m.i. wel zien dat ze – over het algemeen – zwak ideologisch onderlegd zijn. Een partij verandert van de ene verkiezing op de andere echt niet wezenlijk van standpunten, en toch is ze de ene keer een stuk populairder dan de andere. Mensen kiezen niet op basis van de inhoud, maar op basis van debatoptredens. En mensen willen op een winnaar stemmen. Toen D66 eenmaal in de lift zat en dit bij elke talkshow werd benoemd, was de partij niet meer te stoppen. Iedereen overwoog opeens, uit het niets, op D66 te stemmen. Ter vergelijking: enkele weken voor de verkiezingen peilde de partij de partij 10 à 12 zetels. Haar uiteindelijke verkiezingsresultaat is jullie reeds bekend. Ik weiger te geloven dat al die extra D66-stemmers in een paar weken tijd de principes van het sociaal-liberalisme – de ideologie van D66 – zijn gaan onderschrijven. Nee, Jetten praatte gewoon goed tijdens de debatten. Weten die stemmers veel waar D66 voor staat.

Mijn advies: ga eenmalig op onderzoek uit. Bedenk waar je voor staat, wat je principes zijn, en kies de partij die daar het beste bij past. En blijf bij die partij, want zoals gezegd: een partij verandert tussen twee verkiezingen in echt niet wezenlijk van mening over essentiële dingen (een enkele uitzondering daargelaten).

Mijn ‘merk’ is (GroenLinks-)PvdA. En dat blijft voorlopig nog wel zo.